Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 3 Index Previous Next
|
1
[य] करॊधॊ हन्ता मनुष्याणां करॊधॊ भावयिता पुनः इति विद्धि महाप्राज्ञे करॊधमूलौ भवाभवौ 2 यॊ हि संहरते करॊधं भावस तस्य सुशॊभने यः पुनः पुरुषः करॊधं नित्यां न सहते शुभे तस्याभावाय भवति करॊधः परमदारुणः 3 करॊधमूलॊ विनाशॊ हि परजानाम इह दृश्यते तत कथं मादृशः करॊधम उत्सृजेल लॊकनाशनम 4 करुद्धः पापं नरः कुर्यात करुद्धॊ हन्याद गुरून अपि करुद्धः परुषया वाचा शरेयसॊ ऽपय अवमन्यते 5 वाच्यावाच्ये हि कुपितॊ न परजानाति कर्हि चित नाकार्यम अस्ति करुद्धस्य नावाच्यं विद्यते तथा 6 हिंस्यात करॊधाद अवध्यांश च वध्यान संपूजयेद अपि आत्मानम अपि च करुद्धः परेषयेद यमसादनम 7 एतान दॊषान परपश्यद्भिर जितः करॊधॊ मनीषिभिः इच्छद्भिः परमं शरेय इह चामुत्र चॊत्तमम 8 तं करॊधं वर्जितं धीरैः कथम अस्मद्विधश चरेत एतद दरौपदि संधाय न मे मन्युः परवर्धते 9 आत्मानं च परं चैव तरायते महतॊ भयात करुध्यन्तम अप्रतिक्रुध्यन दवयॊर एष चिकित्सकः 10 मूढॊ यदि कलिश्यमानः करुध्यते ऽशक्तिमान नरः बलीयसां मनुष्याणां तयजत्य आत्मानम अन्ततः 11 तस्यात्मानं संत्यजतॊ लॊका नश्यन्त्य अनात्मनः तस्माद दरौपद्य अशक्तस्य मन्यॊर नियमनं समृतम 12 विद्वांस तथैव यः शक्तः कलिश्यमानॊ न कुप्यति स नाशयित्वा कलेष्टारं परलॊके च नन्दति 13 तस्माद बलवता चैव दुर्बलेन च नित्यदा कषन्तव्यं पुरुषेणाहुर आपत्स्व अपि विजानता 14 मन्यॊर हि विजयं कृष्णे परशंसन्तीह साधवः कषमावतॊ जयॊ नित्यं साधॊर इह सतां मतम 15 सत्यं चानृततः शरेयॊ नृशंसाच चानृशंसता तम एवं बहुदॊषं तु करॊधं साधु विवर्जितम मादृशः परसृजेत कस्मात सुयॊधन वधाद अपि 16 तेजस्वीति यम आहुर वै पण्डिता दीर्घदर्शिनः न करॊधॊ ऽभयन्तरस तस्य भवतीति विनिश्चितम 17 यस तु करॊधं समुत्पन्नं परज्ञया परतिबाधते तेजस्विनं तं विद्वांसॊ मन्यन्ते तत्त्वदर्शिनः 18 करुद्धॊ हि कायं सुश्रॊणि न यथावत परपश्यति न कार्यं न च मर्यादां नरः करुद्धॊ ऽनुपश्यति 19 हन्त्य अवध्यान अपि करुद्धॊ गुरून रूक्षैस तुदत्य अपि तस्मात तेजसि कर्तव्ये करॊधॊ दूरात परतिष्ठितः 20 दाक्ष्यं हय अमर्षः शौर्यं च शीघ्रत्वम इति तेजसः गुणाः करॊधाभिभूतेन न शक्याः पराप्तुम अञ्जसा 21 करॊधं तयक्त्वा तु पुरुषः सम्यक तेजॊ ऽभिपद्यते कालयुक्तं महाप्राज्ञे करुद्धैस तेजः सुदुःसहम 22 करॊधस तव अपण्डितैः शश्वत तेज इत्य अभिधीयते रजस तल लॊकनाशाय विहितं मानुषान परति 23 तस्माच छश्वत तयजेत करॊधं पुरुषः सम्यग आचरन शरेयान सवधर्मानपगॊ न करुद्ध इति निश्चितम 24 यदि सर्वम अबुद्धीनाम अतिक्रान्तम अमेधसाम अतिक्रमॊ मद्विधस्य कथं सवित सयाद अनिन्दिते 25 यदि न सयुर मनुष्येषु कषमिणः पृथिवीसमाः न सयात संधिर मनुष्याणां करॊधमूलॊ हि विग्रहः 26 अभिषक्तॊ हय अभिषजेद आहन्याद गुरुणा हतः एवं विनाशॊ भूतानाम अधर्मः परथितॊ भवेत 27 आक्रुष्टः पुरुषः सर्वः परत्याक्रॊशेद अनन्तरम परतिहन्याद धतश चैव तथा हिंस्याच च हिंसितः 28 हन्युर हि पितरः पुत्रान पुत्राश चापि तथा पितॄन हन्युश च पतयॊ भार्याः पतीन भार्यास तथैव च 29 एवं संकुपिते लॊके जन्म कृष्णे न विद्यते परजानां संधिमूलं हि जन्म विद्धि शुभानने 30 ताः कषीयेरन परजाः सर्वाः कषिप्रं दरौपदि तादृशे तस्मान मन्युर विनाशाय परजानाम अभवाय च 31 यस्मात तु लॊके दृश्यन्ते कषमिणः पृथिवीसमाः तस्माज जन्म च भूतानां भवश च परतिपद्यते 32 कषन्तव्यं पुरुषेणेह सर्वास्व आपत्सु शॊभने कषमा भवॊ हि भूतानां जन्म चैव परकीर्तितम 33 आक्रुष्टस ताडितः करुद्धः कषमते यॊ बलीयसा यश च नित्यं जितक्रॊधॊ विद्वान उत्तमपूरुषः 34 परभाववान अपि नरस तस्य लॊकाः सनातनाः करॊधनस तव अल्पविज्ञानः परेत्य चेह च नश्यति 35 अत्राप्य उदाहरन्तीमा गाथा नित्यं कषमावताम गीताः कषमावता कृष्णे काश्यपेन महात्मना 36 कषमा धर्मः कषमा यज्ञः कषमा वेदाः कषमा शरुतम यस ताम एवं विजानाति स सर्वं कषन्तुम अर्हति 37 कषमा बरह्म कषमा सत्यं कषमा भूतं च भावि च कषमा तपः कषमा शौचं कषमया चॊद्धृतं जगत 38 अति बरह्मविदां लॊकान अति चापि तपस्विनाम अति यज्ञविदां चैव कषमिणः पराप्नुवन्ति तान 39 कषमा तेजस्विनां तेजः कषमा बरह्म तपस्विनाम कषमा सत्यं सत्यवतां कषमा दानं कषमायशः 40 तां कषमाम ईदृशीं कृष्णे कथम अस्मद्विधस तयजेत यस्यां बरह्म च सत्यं च यज्ञा लॊकाश च विष्ठिताः भुज्यन्ते यज्वनां लॊकाः कषमिणाम अपरे तथा 41 कषन्तव्यम एव सततं पुरुषेण विजानता यदा हि कषमते सर्वं बरह्म संपद्यते तदा 42 कषमावताम अयं लॊकः परश चैव कषमावताम इह संमानम ऋच्छन्ति परत्र च शुभां गतिम 43 येषां मन्युर मनुष्याणां कषमया निहितस तदा तेषां परतरे लॊकास तस्मात कषान्तिः परा मता 44 इति गीताः काश्यपेन गाथा नित्यं कषमावताम शरुत्वा गाथाः कषमायास तवं तुष्य दरौपदि मा करुधः 45 पितामहः शांतनवः शमं संपूजयिष्यति आचार्यॊ विदुरः कषत्ता शमम एव वदिष्यतः कृपश च संजयश चैव शमम एव वदिष्यतः 46 सॊमदत्तॊ युयुत्सुश च दरॊणपुत्रस तथैव च पितामहश च नॊ वयासः शमं वदति नित्यशः 47 एतैर हि राजा नियतं चॊद्यमानं शमं परति राज्यं दातेति मे बुद्धिर न चेल लॊभान नशिष्यति 48 कालॊ ऽयं दारुणः पराप्तॊ भरतानाम अभूतये निश्चितं मे सदैवैतत पुरस्ताद अपि भामिनि 49 सुयॊधनॊ नार्हतीति कषमाम एवं न विन्दति अर्हस तस्याहम इत्य एव तस्मान मां विन्दते कषमा 50 एतद आत्मवतां वृत्तम एष धर्मः सनातनः कषमा चैवानृशंस्यं च तत कर्तास्म्य अहम अञ्जसा |
1
[y] krodho hantā manuṣyāṇāṃ krodho bhāvayitā punaḥ iti viddhi mahāprājñe krodhamūlau bhavābhavau 2 yo hi saṃharate krodhaṃ bhāvas tasya suśobhane yaḥ punaḥ puruṣaḥ krodhaṃ nityāṃ na sahate śubhe tasyābhāvāya bhavati krodhaḥ paramadāruṇaḥ 3 krodhamūlo vināśo hi prajānām iha dṛśyate tat kathaṃ mādṛśaḥ krodham utsṛjel lokanāśanam 4 kruddhaḥ pāpaṃ naraḥ kuryāt kruddho hanyād gurūn api kruddhaḥ paruṣayā vācā śreyaso 'py avamanyate 5 vācyāvācye hi kupito na prajānāti karhi cit nākāryam asti kruddhasya nāvācyaṃ vidyate tathā 6 hiṃsyāt krodhād avadhyāṃś ca vadhyān saṃpūjayed api ātmānam api ca kruddhaḥ preṣayed yamasādanam 7 etān doṣān prapaśyadbhir jitaḥ krodho manīṣibhiḥ icchadbhiḥ paramaṃ śreya iha cāmutra cottamam 8 taṃ krodhaṃ varjitaṃ dhīraiḥ katham asmadvidhaś caret etad draupadi saṃdhāya na me manyuḥ pravardhate 9 ātmānaṃ ca paraṃ caiva trāyate mahato bhayāt krudhyantam apratikrudhyan dvayor eṣa cikitsakaḥ 10 mūḍho yadi kliśyamānaḥ krudhyate 'śaktimān naraḥ balīyasāṃ manuṣyāṇāṃ tyajaty ātmānam antataḥ 11 tasyātmānaṃ saṃtyajato lokā naśyanty anātmanaḥ tasmād draupady aśaktasya manyor niyamanaṃ smṛtam 12 vidvāṃs tathaiva yaḥ śaktaḥ kliśyamāno na kupyati sa nāśayitvā kleṣṭāraṃ paraloke ca nandati 13 tasmād balavatā caiva durbalena ca nityadā kṣantavyaṃ puruṣeṇāhur āpatsv api vijānatā 14 manyor hi vijayaṃ kṛṣṇe praśaṃsantīha sādhavaḥ kṣamāvato jayo nityaṃ sādhor iha satāṃ matam 15 satyaṃ cānṛtataḥ śreyo nṛśaṃsāc cānṛśaṃsatā tam evaṃ bahudoṣaṃ tu krodhaṃ sādhu vivarjitam mādṛśaḥ prasṛjet kasmāt suyodhana vadhād api 16 tejasvīti yam āhur vai paṇḍitā dīrghadarśinaḥ na krodho 'bhyantaras tasya bhavatīti viniścitam 17 yas tu krodhaṃ samutpannaṃ prajñayā pratibādhate tejasvinaṃ taṃ vidvāṃso manyante tattvadarśinaḥ 18 kruddho hi kāyaṃ suśroṇi na yathāvat prapaśyati na kāryaṃ na ca maryādāṃ naraḥ kruddho 'nupaśyati 19 hanty avadhyān api kruddho gurūn rūkṣais tudaty api tasmāt tejasi kartavye krodho dūrāt pratiṣṭhitaḥ 20 dākṣyaṃ hy amarṣaḥ śauryaṃ ca śīghratvam iti tejasaḥ guṇāḥ krodhābhibhūtena na śakyāḥ prāptum añjasā 21 krodhaṃ tyaktvā tu puruṣaḥ samyak tejo 'bhipadyate kālayuktaṃ mahāprājñe kruddhais tejaḥ suduḥsaham 22 krodhas tv apaṇḍitaiḥ śaśvat teja ity abhidhīyate rajas tal lokanāśāya vihitaṃ mānuṣān prati 23 tasmāc chaśvat tyajet krodhaṃ puruṣaḥ samyag ācaran śreyān svadharmānapago na kruddha iti niścitam 24 yadi sarvam abuddhīnām atikrāntam amedhasām atikramo madvidhasya kathaṃ svit syād anindite 25 yadi na syur manuṣyeṣu kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ na syāt saṃdhir manuṣyāṇāṃ krodhamūlo hi vigrahaḥ 26 abhiṣakto hy abhiṣajed āhanyād guruṇā hataḥ evaṃ vināśo bhūtānām adharmaḥ prathito bhavet 27 ākruṣṭaḥ puruṣaḥ sarvaḥ pratyākrośed anantaram pratihanyād dhataś caiva tathā hiṃsyāc ca hiṃsitaḥ 28 hanyur hi pitaraḥ putrān putrāś cāpi tathā pitṝn hanyuś ca patayo bhāryāḥ patīn bhāryās tathaiva ca 29 evaṃ saṃkupite loke janma kṛṣṇe na vidyate prajānāṃ saṃdhimūlaṃ hi janma viddhi śubhānane 30 tāḥ kṣīyeran prajāḥ sarvāḥ kṣipraṃ draupadi tādṛśe tasmān manyur vināśāya prajānām abhavāya ca 31 yasmāt tu loke dṛśyante kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ tasmāj janma ca bhūtānāṃ bhavaś ca pratipadyate 32 kṣantavyaṃ puruṣeṇeha sarvāsv āpatsu śobhane kṣamā bhavo hi bhūtānāṃ janma caiva prakīrtitam 33 ākruṣṭas tāḍitaḥ kruddhaḥ kṣamate yo balīyasā yaś ca nityaṃ jitakrodho vidvān uttamapūruṣaḥ 34 prabhāvavān api naras tasya lokāḥ sanātanāḥ krodhanas tv alpavijñānaḥ pretya ceha ca naśyati 35 atrāpy udāharantīmā gāthā nityaṃ kṣamāvatām gītāḥ kṣamāvatā kṛṣṇe kāśyapena mahātmanā 36 kṣamā dharmaḥ kṣamā yajñaḥ kṣamā vedāḥ kṣamā śrutam yas tām evaṃ vijānāti sa sarvaṃ kṣantum arhati 37 kṣamā brahma kṣamā satyaṃ kṣamā bhūtaṃ ca bhāvi ca kṣamā tapaḥ kṣamā śaucaṃ kṣamayā coddhṛtaṃ jagat 38 ati brahmavidāṃ lokān ati cāpi tapasvinām ati yajñavidāṃ caiva kṣamiṇaḥ prāpnuvanti tān 39 kṣamā tejasvināṃ tejaḥ kṣamā brahma tapasvinām kṣamā satyaṃ satyavatāṃ kṣamā dānaṃ kṣamāyaśaḥ 40 tāṃ kṣamām īdṛśīṃ kṛṣṇe katham asmadvidhas tyajet yasyāṃ brahma ca satyaṃ ca yajñā lokāś ca viṣṭhitāḥ bhujyante yajvanāṃ lokāḥ kṣamiṇām apare tathā 41 kṣantavyam eva satataṃ puruṣeṇa vijānatā yadā hi kṣamate sarvaṃ brahma saṃpadyate tadā 42 kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām iha saṃmānam ṛcchanti paratra ca śubhāṃ gatim 43 yeṣāṃ manyur manuṣyāṇāṃ kṣamayā nihitas tadā teṣāṃ paratare lokās tasmāt kṣāntiḥ parā matā 44 iti gītāḥ kāśyapena gāthā nityaṃ kṣamāvatām śrutvā gāthāḥ kṣamāyās tvaṃ tuṣya draupadi mā krudhaḥ 45 pitāmahaḥ śāṃtanavaḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati ācāryo viduraḥ kṣattā śamam eva vadiṣyataḥ kṛpaś ca saṃjayaś caiva śamam eva vadiṣyataḥ 46 somadatto yuyutsuś ca droṇaputras tathaiva ca pitāmahaś ca no vyāsaḥ śamaṃ vadati nityaśaḥ 47 etair hi rājā niyataṃ codyamānaṃ śamaṃ prati rājyaṃ dāteti me buddhir na cel lobhān naśiṣyati 48 kālo 'yaṃ dāruṇaḥ prāpto bharatānām abhūtaye niścitaṃ me sadaivaitat purastād api bhāmini 49 suyodhano nārhatīti kṣamām evaṃ na vindati arhas tasyāham ity eva tasmān māṃ vindate kṣamā 50 etad ātmavatāṃ vṛttam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ kṣamā caivānṛśaṃsyaṃ ca tat kartāsmy aham añjasā |