Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[भी] पुनर एव तु पप्रच्छ जनकॊ मिथिलाधिपः पराशरं महात्मानं धर्मे परमनिश्चयम 2 किं शरेयः का गतिर बरह्मन किं कृतं न विनश्यति कव गतॊ न निवर्तेत तन मे बरूहि महामुने 3 [परा] असङ्गः शरेयसॊ मूलं जञानं जञानगतिः परा चीर्णं तपॊ न परनश्येद वापः कषेत्रे न नश्यति 4 छित्त्वाधर्ममयं पाशं यदा धर्मे ऽभिरज्यते दत्त्वाभय कृतं दानं तदा सिद्धिम अवाप्नुयात 5 यॊ ददाति सहस्राणि गवाम अश्वशतानि च अभयं सर्वभूतेभ्यस तद दानम अतिवर्तते 6 वसन विषयमध्ये ऽपि न वसत्य एव बुद्धिमान संवसत्य एव दुर्बुद्धिर असत्सु विषयेष्व अपि 7 नाधर्मः शलिष्यते पराज्ञम आपः पुष्कर पर्णवत अप्राज्ञम अधिकं पापं शलिष्यते जतु काष्ठवत 8 नाधर्मः कारणापेक्षी कर्तारम अभिमुञ्चति कर्ता खलु यथाकालं तत सर्वम अभिपद्यते न भिद्यन्ते कृतात्मान आत्मप्रत्यय दर्शिनः 9 बुद्धिकर्मेन्द्रियाणां हि परमत्तॊ यॊ न बुध्यते शुभाशुभेषु सक्तात्मा पराप्नॊति सुमहद भयम 10 वीतरागॊ जितक्रॊधः सम्यग भवति यः सदा विषये वर्तमानॊ ऽपि न स पापेन युज्यते 11 मर्यादायां धर्मसेतुर निबद्धॊ नैव सीदति पुष्टस्रॊत इवायत्तः सफीतॊ भवति संचयः 12 यथा भानुगतं तेजॊ मनिः शुद्धः समाधिना आदत्ते राजशार्दूल तथा यॊगः परवर्तते 13 यथा तिलानाम इह पुष्पसंश्रयात; पृथक्पृथग यानि गुणॊ ऽतिसौम्यताम तथा नराणां भुवि भावितात्मनां; यथाश्रयं सत्त्वगुणः परवर्तते 14 जहाति दारान इहते न संपदः; सदश्वयानं विविधाश च याः करियाः तरिविष्टपे जातमतिर यदा नरस; तदास्य बुद्धिर विषयेषु भिद्यते 15 परसक्तबुद्धिर विषयेषु यॊ नरॊ; यॊ बुध्यते हय आत्महितं कदा चन स सर्वभावानुगतेन चेतसा; नृपामिषेणेव झषॊ विकृष्यते 16 संघातवान मर्त्यलॊकः परस्परम अपाश्रितः कदली गर्भनिःसारॊ नौर इवाप्सु निमज्जति 17 न धर्मकालः पुरुषस्य निश्चितॊ; नापि मृत्युः पुरुषं परतीक्षते करिया हि धर्मस्य सदैव शॊभना; यदा नरॊ मृत्युमुखे ऽभिवर्तते 18 यथान्धः सवगृहे युक्तॊ हय अभ्यासाद एव गच्छति तथायुक्तेन मनसा पराज्ञॊ गच्छति तां गतिम 19 मरणं जन्मनि परॊक्तं जन्म वै मरणाश्रितम अविद्वान मॊक्षधर्मेषु बद्धॊभ्रमति चक्रवत 20 यथा मृणालॊ ऽनुगतम आशु मुञ्चति कर्दमम तथात्मा पुरुषस्येह मनसा परिमुच्यते मनः परनयते ऽऽतमानं स एनम अभियुञ्जति 21 परार्थे वर्तमानस तु सवकार्यं यॊ ऽभिमन्यते इन्द्रियार्थेषु सक्तः सन सवकार्यात परिहीयते 22 अधस तिर्यग्गतिं चैव सवर्गे चैव परां गतिम पराप्नॊति सवकृतैर आत्मा पराज्ञस्येहेतरस्य च 23 मृन मये भाजने पक्वे यथा वै नयस्यते दरवः तथा शरीरं तपसा तप्तं विषयम अश्नुते 24 विषयान अश्नुते यस तु न स भॊक्ष्यत्य असंशयम यस तु भॊगांस तयजेद आत्मा स वै भॊक्तुं वयवस्यति 25 नीहारेण हि संवीतः शिश्नॊदर परायनः जात्यन्ध इव पन्थानम आवृतात्मा न बुध्यते 26 वणिग यथा समुद्राद वै यथार्थं लभते धनम तथा मर्त्यार्णवे जन्तॊः कर्म विज्ञानतॊ गतिः 27 अहॊरात्र मये लॊके जरा रूपेण संचरन मृत्युर गरसति भूतानि पवनं पन्नगॊ यथा 28 सवयं कृतानि कर्माणि जातॊ जन्तुः परपद्यते नाकृतं लभते कश चित किं चिद अत्र परियाप्रियम 29 शयानं यान्तम आसीनं परवृत्तं विषयेषु च शुभाशुभानि कर्माणि परपद्यन्ते नरं सदा 30 न हय अन्यत तीरम आसाद्य पुनस तर्तुं वयवस्यति दुर्लभॊ दृश्यते हय अस्य विनिपातॊ महार्णवे 31 यथा भारावसक्ता हि नौर महाम्भसि तन्तुना तथा मनॊ ऽभियॊगाद वै शरीरं परतिकर्षति 32 यथा समुद्रम अभितः संस्यूताः सरितॊ ऽपराः तथाद्या परकृतिर यॊगाद अभिसंस्यूयते सदा 33 सनेहपाशैर बहुविभैर आसक्तमनसॊ नराः परकृतिष्ठा विषीदन्ति जले सैकत वेश्मवत 34 शरीरगृह संस्थस्य शौचतीर्थस्य देहिनः बुद्धिमार्ग परयातस्य सुखं तव इह परत्र च 35 विस्तराः कलेशसंयुक्ताः संक्षेपास तु सुखावहाः परार्थं विस्तराः सर्वे तयागम आत्महितं विदुः 36 संकल्पजॊ मित्रवर्गॊ जञातयः कारणात्मकाः भार्या दासाश च पुत्राश च सवम अर्थम अनुयुञ्जते 37 न माता न पिता किं चित कस्य चित परतिपद्यते दानपथ्यॊदनॊ जन्तुः सवकर्मफलम अश्नुते 38 मातापुत्रः पिता भराता भार्या मित्र जनस तथा अष्टापद पदस्थाने तव अक्षमुद्रेव नयस्यते 39 सर्वाणि कर्माणि पुरा कृतानि; शुभाशुभान्य आत्मनॊ यान्ति जन्तॊर उपस्थितं कर्मफलं विदित्वा; बुद्धिं तथा चॊदयते ऽनतरात्मा 40 वयवसायं समाश्रित्य सहायान यॊ ऽधिगच्छति न तस्य कश चिद आरम्भः कदा चिद अवसीदति 41 अद्वैध मनसं युक्तं शूरं धीरं विपश्चितम न शरीः संत्यजते नित्यम आदित्यम इव रश्मयः 42 आस्तिक्य वयवसायाभ्याम उपायाद विस्मयाद धिया यम आरभत्य अनिन्द्यात्मा न सॊ ऽरथः परिषीदति 43 सर्वैः सवानि शुभाशुभानि नियतं कर्माणि जन्तुः सवयं; गर्भात संप्प्रतिपद्यते तद उभयं यत तेन पूर्वं कृतम मृत्युश चापरिहारवान समगतिः कालेन विच्छेदिता; दारॊश चूर्णम इवाश्मसारविहितं कर्मान्तिकं परापयेत 44 सवरूपताम आत्मकृतं च विस्तरं; कुलान्वयं दरव्यसमृद्धि संचयम नरॊ हि सर्वॊ लभते यथाकृतं; शुभशुभेनात्म कृतेन कर्मणा 45 [भी] इत्य उक्तॊ जनकॊ राजन यथातथ्यं मनीसिना शरुत्वा धर्मविदां शरेष्ठः परां मुदम अवाप ह |
1
[bhī] punar eva tu papraccha janako mithilādhipaḥ parāśaraṃ mahātmānaṃ dharme paramaniścayam 2 kiṃ śreyaḥ kā gatir brahman kiṃ kṛtaṃ na vinaśyati kva gato na nivarteta tan me brūhi mahāmune 3 [parā] asaṅgaḥ śreyaso mūlaṃ jñānaṃ jñānagatiḥ parā cīrṇaṃ tapo na pranaśyed vāpaḥ kṣetre na naśyati 4 chittvādharmamayaṃ pāśaṃ yadā dharme 'bhirajyate dattvābhaya kṛtaṃ dānaṃ tadā siddhim avāpnuyāt 5 yo dadāti sahasrāṇi gavām aśvaśatāni ca abhayaṃ sarvabhūtebhyas tad dānam ativartate 6 vasan viṣayamadhye 'pi na vasaty eva buddhimān saṃvasaty eva durbuddhir asatsu viṣayeṣv api 7 nādharmaḥ śliṣyate prājñam āpaḥ puṣkara parṇavat aprājñam adhikaṃ pāpaṃ śliṣyate jatu kāṣṭhavat 8 nādharmaḥ kāraṇāpekṣī kartāram abhimuñcati kartā khalu yathākālaṃ tat sarvam abhipadyate na bhidyante kṛtātmāna ātmapratyaya darśinaḥ 9 buddhikarmendriyāṇāṃ hi pramatto yo na budhyate śubhāśubheṣu saktātmā prāpnoti sumahad bhayam 10 vītarāgo jitakrodhaḥ samyag bhavati yaḥ sadā viṣaye vartamāno 'pi na sa pāpena yujyate 11 maryādāyāṃ dharmasetur nibaddho naiva sīdati puṣṭasrota ivāyattaḥ sphīto bhavati saṃcayaḥ 12 yathā bhānugataṃ tejo maniḥ śuddhaḥ samādhinā ādatte rājaśārdūla tathā yogaḥ pravartate 13 yathā tilānām iha puṣpasaṃśrayāt; pṛthakpṛthag yāni guṇo 'tisaumyatām tathā narāṇāṃ bhuvi bhāvitātmanāṃ; yathāśrayaṃ sattvaguṇaḥ pravartate 14 jahāti dārān ihate na saṃpadaḥ; sadaśvayānaṃ vividhāś ca yāḥ kriyāḥ triviṣṭape jātamatir yadā naras; tadāsya buddhir viṣayeṣu bhidyate 15 prasaktabuddhir viṣayeṣu yo naro; yo budhyate hy ātmahitaṃ kadā cana sa sarvabhāvānugatena cetasā; nṛpāmiṣeṇeva jhaṣo vikṛṣyate 16 saṃghātavān martyalokaḥ parasparam apāśritaḥ kadalī garbhaniḥsāro naur ivāpsu nimajjati 17 na dharmakālaḥ puruṣasya niścito; nāpi mṛtyuḥ puruṣaṃ pratīkṣate kriyā hi dharmasya sadaiva śobhanā; yadā naro mṛtyumukhe 'bhivartate 18 yathāndhaḥ svagṛhe yukto hy abhyāsād eva gacchati tathāyuktena manasā prājño gacchati tāṃ gatim 19 maraṇaṃ janmani proktaṃ janma vai maraṇāśritam avidvān mokṣadharmeṣu baddhobhramati cakravat 20 yathā mṛṇālo 'nugatam āśu muñcati kardamam tathātmā puruṣasyeha manasā parimucyate manaḥ pranayate ''tmānaṃ sa enam abhiyuñjati 21 parārthe vartamānas tu svakāryaṃ yo 'bhimanyate indriyārtheṣu saktaḥ san svakāryāt parihīyate 22 adhas tiryaggatiṃ caiva svarge caiva parāṃ gatim prāpnoti svakṛtair ātmā prājñasyehetarasya ca 23 mṛn maye bhājane pakve yathā vai nyasyate dravaḥ tathā śarīraṃ tapasā taptaṃ viṣayam aśnute 24 viṣayān aśnute yas tu na sa bhokṣyaty asaṃśayam yas tu bhogāṃs tyajed ātmā sa vai bhoktuṃ vyavasyati 25 nīhāreṇa hi saṃvītaḥ śiśnodara parāyanaḥ jātyandha iva panthānam āvṛtātmā na budhyate 26 vaṇig yathā samudrād vai yathārthaṃ labhate dhanam tathā martyārṇave jantoḥ karma vijñānato gatiḥ 27 ahorātra maye loke jarā rūpeṇa saṃcaran mṛtyur grasati bhūtāni pavanaṃ pannago yathā 28 svayaṃ kṛtāni karmāṇi jāto jantuḥ prapadyate nākṛtaṃ labhate kaś cit kiṃ cid atra priyāpriyam 29 śayānaṃ yāntam āsīnaṃ pravṛttaṃ viṣayeṣu ca śubhāśubhāni karmāṇi prapadyante naraṃ sadā 30 na hy anyat tīram āsādya punas tartuṃ vyavasyati durlabho dṛśyate hy asya vinipāto mahārṇave 31 yathā bhārāvasaktā hi naur mahāmbhasi tantunā tathā mano 'bhiyogād vai śarīraṃ pratikarṣati 32 yathā samudram abhitaḥ saṃsyūtāḥ sarito 'parāḥ tathādyā prakṛtir yogād abhisaṃsyūyate sadā 33 snehapāśair bahuvibhair āsaktamanaso narāḥ prakṛtiṣṭhā viṣīdanti jale saikata veśmavat 34 śarīragṛha saṃsthasya śaucatīrthasya dehinaḥ buddhimārga prayātasya sukhaṃ tv iha paratra ca 35 vistarāḥ kleśasaṃyuktāḥ saṃkṣepās tu sukhāvahāḥ parārthaṃ vistarāḥ sarve tyāgam ātmahitaṃ viduḥ 36 saṃkalpajo mitravargo jñātayaḥ kāraṇātmakāḥ bhāryā dāsāś ca putrāś ca svam artham anuyuñjate 37 na mātā na pitā kiṃ cit kasya cit pratipadyate dānapathyodano jantuḥ svakarmaphalam aśnute 38 mātāputraḥ pitā bhrātā bhāryā mitra janas tathā aṣṭāpada padasthāne tv akṣamudreva nyasyate 39 sarvāṇi karmāṇi purā kṛtāni; śubhāśubhāny ātmano yānti jantor upasthitaṃ karmaphalaṃ viditvā; buddhiṃ tathā codayate 'ntarātmā 40 vyavasāyaṃ samāśritya sahāyān yo 'dhigacchati na tasya kaś cid ārambhaḥ kadā cid avasīdati 41 advaidha manasaṃ yuktaṃ śūraṃ dhīraṃ vipaścitam na śrīḥ saṃtyajate nityam ādityam iva raśmayaḥ 42 āstikya vyavasāyābhyām upāyād vismayād dhiyā yam ārabhaty anindyātmā na so 'rthaḥ pariṣīdati 43 sarvaiḥ svāni śubhāśubhāni niyataṃ karmāṇi jantuḥ svayaṃ; garbhāt saṃppratipadyate tad ubhayaṃ yat tena pūrvaṃ kṛtam mṛtyuś cāparihāravān samagatiḥ kālena viccheditā; dāroś cūrṇam ivāśmasāravihitaṃ karmāntikaṃ prāpayet 44 svarūpatām ātmakṛtaṃ ca vistaraṃ; kulānvayaṃ dravyasamṛddhi saṃcayam naro hi sarvo labhate yathākṛtaṃ; śubhaśubhenātma kṛtena karmaṇā 45 [bhī] ity ukto janako rājan yathātathyaṃ manīsinā śrutvā dharmavidāṃ śreṣṭhaḥ parāṃ mudam avāpa ha |