Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[करालजनक] नानात्वैकत्वम इत्य उक्तं तवयैतद ऋषिसत्तम पश्यामि चाभिसंदिग्धम एतयॊर वै निदर्शनम 2 तथाप्रबुद्ध बुद्धाभ्यां बुध्यमानस्य चानघ सथूलबुद्ध्या न पश्यामि तत्त्वम एतन न संशयः 3 अक्षरक्षरयॊर उक्तं तवया यद अपि कारणम तद अप्य अस्थिरबुद्धित्वात परनस्तम इव मे ऽनघ 4 तद एतच छरॊतुम इच्छामि नानात्वैकत्व दर्शनम बुद्धम अप्रतिबुद्धं च बुध्यमानं च तत्त्वतः 5 विद्याविद्ये च भगवन्न अक्षरं कषरम एव च सांख्यं यॊगं च कार्त्स्न्येन पृथक चैवापृथक च ह 6 [वस] हन्त ते संप्रवक्ष्यामि यद एतद अनुपृच्छसि यॊगकृत्यं महाराज पृथग एव शृणुष्व मे 7 यॊगकृत्यं तु यॊगानां धयानम एव परं बलम तच चापि दविविधं धयानम आहुर वेदविदॊ जनाः 8 एकाग्रता च मनसः पराणायामस तथैव च पराणायामस तु सगुणॊ निर्गुणॊ मनसस तथा 9 मूत्रॊत्सर्गे पुरीसे च हॊजने च नराधिप तरिकालं नाभियुज्ञीत शेषं युञ्जीत तत्परः 10 इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यॊ निवर्त्य मनसा मुनिः दश दवादशभिर वापि चतुर्विंशात परं ततः 11 तं चॊदनाभिर मतिमान आत्मानं चॊदयेद अथ तिष्ठन्तम अजरं तं तु यत तद उक्तं मनीसिभिः 12 तैश चात्मा सततं जञेय इत्य एवम अनुशुश्रुम दरव्यं हय अहीन मनसॊ नान्यथेति विनिश्चयः 13 विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यॊ लघ्व आहारॊ जितेन्द्रियः पूर्वरात्रे परे चैव धारयेत मनॊ ऽऽतमनि 14 सथिरी कृत्येन्द्रिय गरामं मनसा मिथिलेश्वर मनॊ बुद्ध्या सथिरं कृत्वा पासान इव निश्चलः 15 सथानुवच चाप्य अकम्पः सयाद गिरिवच चापि निश्चलः बुधा विधिविधानज्ञास तदा युक्तं परचक्षते 16 न शृणॊति न चाघ्राति न रस्यति न पश्यति न च सपर्शं विजानाति न संकल्पयते मनः 17 न चाभिमन्यते किं चिन न च बुध्यति काष्ठवत तदा परकृतिम आपन्नं युक्तम आहुर मनीषिणः 18 निवाते च यथा दीप्यन दीपस तद्वत स दृश्यते निरिङ्गश चाचलश चॊर्ध्वं न तिर्यग्गतिम आप्नुयात 19 तदा तम अनुपश्येत यस्मिन दृष्टे तु कथ्यते हृदयस्थॊ ऽनतरात्मेति जञेयॊ जञस तात मद्विधैः 20 विधूम इव सप्तार्चिर आदित्य इव रश्मिमान वैद्युतॊ ऽगनिर इवाकाशे दृश्यते ऽऽतमा तथात्मनि 21 यं पश्यन्ति महात्मानॊ धृतिमन्तॊ मनीषिणः बराह्मणा बरह्मयॊनिष्ठा हय अयॊनिम अमृतात्मकम 22 तद एवाहुर अनुभ्यॊ ऽनु तन महद भयॊ महत्तरम तद अन्तः सर्वभूतेषु धरुवं तिष्ठन न दृश्यते 23 बुद्धिद्रव्येण दृश्येत मनॊ दीपेन लॊककृत महतस तमसस तात पारे तिष्ठन्न अतामसः 24 स तमॊनुद इत्य उक्तस तत्त्वज्ञैर वेदपारगैः विमलॊ वितमस्कश च निर्लिङ्गॊ ऽलिङ्ग संज्ञितः 25 यॊगम एतद धि यॊगानां मन्ये यॊगस्य लक्षणम एवं पश्यं परपश्यन्ति आत्मानम अजरं परम 26 यॊगदर्शनम एतावद उक्तं ते तत्त्वतॊ मया सांख्यज्ञानं परवक्ष्यामि परिसंख्या निदर्शनम 27 अव्यक्तम आहुः परकृतिं परां परकृतिवादिनः तस्मान महत समुत्पन्नं दवितीयं राजसत्तम 28 अहंकारस तु महतस तृतीयम इति नः शरुतम पञ्च भूतान्य अहंकाराद आहुः सांख्या निदर्शिनः 29 एताः परकृतयस तवास्तौ विकाराश चापि सॊदश पञ्च चैव विशेषा वै तथा पञ्चेन्द्रियाणि च 30 एतावद एव तत्त्वानां सांख्यम आहुर मनीषिणः सांख्ये विधिविधानज्ञा नित्यं सांख्यपथे रताः 31 यस्माद यद अभिजायेत तत तत्रैव परलीयते लीयन्ते परतिलॊमानि सृज्यन्ते चान्तर आत्मना 32 अनुलॊमेन जायन्ते लीयन्ते परतिलॊमतः गुणा गुणेषु सततं सागरस्यॊर्मयॊ यथा 33 सर्वप्रलय एतावान परकृतेर नृपसत्तम एकत्वं परलये चास्य बहुत्वं च यदासृजत एवम एव च राजेन्द्र विज्ञेयं जञेय चिन्तकैः 34 अधिष्ठातारम अव्यक्तम अस्याप्य एतन निदर्शनम एकत्वं च बहुत्वं च परकृतेर अनु तत्त्ववान एकत्वं परलये चास्य बहुत्वं च परवर्तनात 35 बहुधात्मा परकुर्वीत परकृतिं परसवात्मिकाम तच च कषेत्रं महान आत्मा पञ्चविंशॊ ऽधितिष्ठति 36 अधिष्ठातेति राजेन्द्र परॊच्यते यति सत्तमैः अधिष्ठानाद अधिष्ठाता कषेत्राणाम इति नः शरुतम 37 कषेत्रं जानाति चाव्यक्तं कषेत्रज्ञ इति चॊच्यते अव्यक्तिके पुरे शेते पुरुषश चेति कथ्यते 38 अन्यद एव च कषेत्रं सयाद अन्यः कषेत्रज्ञ उच्यते कषेत्रम अव्यक्तम इत्य उक्तं जञाता वै पञ्चविंशकः 39 अन्यद एव च जञानं सयाद अन्यज जञेयं तद उच्यते जञानम अव्यक्तम इत्य उक्तं जञेयॊ वै पञ्चविंशकः 40 अव्यक्तं कषेत्रम इत्य उक्तं तथा सत्त्वं तथेश्वरम अनीश्वरम अतत्त्वं च तत्त्वं तत पञ्चविंशकम 41 सांख्यदर्शनम एतावत परिसंख्यान दर्शनम सांख्यं परकुरुते चैव परकृतिं च परचक्षते 42 तत्त्वानि च चतुर्विंशत परिसंख्याय तत्त्वतः सांख्याः सह परकृत्या तु निस्तत्त्वः पञ्चविंशकः 43 पञ्चविंशॊ ऽपरबुद्धात्मा बुध्यमान इति समृतः यदा तु बुध्यते ऽऽतमानं तदा भवति केवलः 44 सम्यग दर्शनम एतावद भासितं तव तत्त्वतः एवम एतद विजानन्तः साम्यतां परतियान्त्य उत 45 सम्यङ निदर्शनं नाम परत्यक्षं परकृतेस तथा गुणतत्त्वान्य अथैतानि निर्गुणॊ ऽनयस तथा भवेत 46 न तवैवं वर्तमानानाम आवृत्तिर विद्यते पुनः विद्यते ऽकषरभावत्वाद अपरः परम अव्ययम 47 पश्येरन्न एकमतयॊ न सम्यक तेषु दर्शनम ते ऽवयक्तं परतिपद्यन्ते पुनः पुनर अरिंदम 48 सर्वम एतद विजानन्तॊ न सर्वस्य परबॊधनात वयक्ती भूता भविष्यन्ति वयक्तस्य वशवर्तिनः 49 सर्वम अव्यक्तम इत्य उक्तम असर्वः पञ्चविंशकः य एनम अभिजानन्ति न भयं तेषु विद्यते |
1
[ paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam 2 tathāprabuddha buddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ 3 akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam tad apy asthirabuddhitvāt pranastam iva me 'nagha 4 tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatva darśanam buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ 5 vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha 6 [vas] hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me 7 yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ 8 ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā 9 mūtrotsarge purīse ca hojane ca narādhipa trikālaṃ nābhiyujñīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ 10 indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ daśa dvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ 11 taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīsibhiḥ 12 taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma dravyaṃ hy ahīna manaso nānyatheti viniścayaḥ 13 vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghv āhāro jitendriyaḥ pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano ''tmani 14 sthirī kṛtyendriya grāmaṃ manasā mithileśvara mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāsāna iva niścalaḥ 15 sthānuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate 16 na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ 17 na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ 18 nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt 19 tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ 20 vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate ''tmā tathātmani 21 yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam 22 tad evāhur anubhyo 'nu tan mahad bhyo mahattaram tad antaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate 23 buddhidravyeṇa dṛśyeta mano dīpena lokakṛt mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ 24 sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅga saṃjñitaḥ 25 yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param 26 yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyā nidarśanam 27 avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama 28 ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyā nidarśinaḥ 29 etāḥ prakṛtayas tvāstau vikārāś cāpi sodaśa pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca 30 etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ 31 yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate līyante pratilomāni sṛjyante cāntar ātmanā 32 anulomena jāyante līyante pratilomataḥ guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā 33 sarvapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeya cintakaiḥ 34 adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt 35 bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati 36 adhiṣṭhāteti rājendra procyate yati sattamaiḥ adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam 37 kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate 38 anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ 39 anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ 40 avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam 41 sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyāna darśanam sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate 42 tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ 43 pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ yadā tu budhyate ''tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ 44 samyag darśanam etāvad bhāsitaṃ tava tattvataḥ evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta 45 samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet 46 na tvaivaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ vidyate 'kṣarabhāvatvād aparaḥ param avyayam 47 paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama 48 sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt vyaktī bhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ 49 sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate |