Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
यत्राधर्मं परणयते दुर बले बलवत तरः तां वृत्तिम उपजीवन्ति ये भवन्ति तद अन्वयाः 2 राजानम अनुवर्तन्ते तं पापाभिप्रवर्तकम अविनीत मनुष्यं तत कषिप्रं राष्ट्रं विनश्यति 3 यद्वृत्तिम उपजीवन्ति परकृतिस्थस्य मानवाः तद एव विषमस्थस्य सवजनॊ ऽपि न मृष्यते 4 साहस परकृतिर यत्र कुरुते किं चिद उल्बणम अशास्त्रलक्षणॊ राजा कषिप्रम एव विनश्यति 5 यॊ ऽतयन्ताचरितां वृत्तिं कषत्रियॊ नानुवर्तते जितानाम अजितानां च कषत्रधर्माद अपैति सः 6 दविषन्तं कृतकर्माणं गृहीत्वा नृपती रणे यॊ न मानयते दवेषात कषत्रधर्माद अपैति सः 7 शक्तः सयात सुमुखॊ राजा कुर्यात कारुण्यम आपदि परियॊ भवति भूतानां न च विभ्रश्यते शरियः 8 अप्रियं यस्य कुर्वीत भूयस तस्य परियं चरेत नचिरेण परियः स सयाद यॊ ऽपरियः परियम आचरेत 9 मृषावादं परिहरेत कुर्यात परियम अयाचितः न च कामान न संरम्भान न दवेषाद धर्मम उत्सृजेत 10 नापत्रपेत परश्नेषु नाभिभव्यां गिरं सृजेत न तवरेत न चासूयेत तथा संगृह्यते परः 11 परिये नातिभृशं हृष्येद अप्रिये न च संज्वरेत न मुह्येद अर्थकृच्छ्रेषु परजाहितम अनुस्मरन 12 यः परियं कुरुते नित्यं गुणतॊ वसुधाधिपः तस्य कर्माणि सिध्यन्ति न च संत्यज्यते शरिया 13 निवृत्तं परतिकूलेभ्यॊ वर्तमानम अनुप्रिये भक्तं भजेत नृपतिस तद वै वृत्तं सताम इह 14 अप्रकीर्णेन्द्रियं पराज्ञम अत्यन्तानुगतं शुचिम शक्तं चैवानुरक्तं च युञ्ज्यान महति कर्मणि 15 एवम एव गुणैर युक्तॊ यॊ न रज्यति भूमिपम भर्तुर अर्थेष्व असूयन्तं न तं युञ्जीत कर्मणि 16 मूढम ऐन्द्रियकं लुब्धम अनार्य चरितं शठम अनतीतॊपधं हिंस्रं दुर बुद्धिम अबहुश्रुतम 17 तयक्तॊपात्तं मद्य रतं दयूतस्त्री मृगया परम कार्ये महति यॊ युञ्ज्याद धीयते स नृपः शरियः 18 रक्षितात्मा तु यॊ राजा रक्ष्यान यश चानुरक्षति परजाश च तस्य वर्धन्ते धरुवं च महद अश्नुते 19 ये के चिद भूमिपतयस तान सर्वान अन्ववेक्षयेत सुहृद्भिर अनभिख्यातैस तेन राजा न रिष्यते 20 अपकृत्य बलस्थस्य दूरस्थॊ ऽसमीति नाश्वसेत शयेनानुचरितैर हय एते निपतन्ति परमाद्यतः 21 दृढमूलस तव अदुष्टात्मा विदित्वा बलम आत्मनः अबलान अभियुञ्जीत न तु ये बलवत तराः 22 विक्रमेण महीं लब्ध्वा परजा धर्मेण पालयन आहवे निधनं कुर्याद राजा धर्मपरायणः 23 मरणान्तम इदं सर्वं नेह किं चिद अनामयम तस्माद धर्मे सथितॊ राजा परजा धर्मेण पालयेत 24 रक्षाधिकरणं युद्धं तथा धर्मानुशासनम मन्त्रचिन्त्यं सुखं काले पञ्चभिर वर्धते मही 25 एतानि यस्य गुप्तानि स राजा राजसत्तम सततं वर्तमानॊ ऽतर राजा भुङ्क्ते महीम इमाम 26 नैतान्य एकेन शक्यानि सातत्येनान्ववेक्षितुम एतेष्व आप्तान परतिष्ठाप्य राजा भुङ्क्ते महीं चिरम 27 दातारं संविभक्तारं मार्दवॊपगतं शुचिम असंत्यक्त मनुष्यं च तं जनाः कुर्वते परियम 28 यस तु निःश्रेयसं जञात्वा जञानं तत परतिपद्यते आत्मनॊ मतम उत्सृज्य तं लॊकॊ ऽनुविधीयते 29 यॊ ऽरथकामस्य वचनं परातिकूल्यान न मृष्यते शृणॊति परतिकूलानि वि मना नचिराद इव 30 अग्राम्यचरितां बुद्धिम अत्यन्तं यॊ न बुध्यते जितानाम अजितानां च कषत्रधर्माद अपैति सः 31 मुख्यान अमात्यान यॊ हित्वा निहीनान कुरुते परियान स वै वयसनम आसाद्य गाध मार्तॊ न विन्दति 32 यः कल्याण गुणाञ जञातीन दवेषान नैवाभिमन्यते अदृढात्मा दृढक्रॊधॊ नास्यार्थॊ रमते ऽनतिके 33 अथ यॊ गुणसंपन्नान हृदयस्याप्रियान अपि परियेण कुरुते वश्यांश चिरं यशसि तिष्ठति 34 नाकाले परणयेद अर्थान नाप्रिये जातु संज्वरेत परिये नातिभृशं हृष्येद युज्येतारॊग्य कर्मणि 35 के मानुरक्ता राजानः के भयात समुपाश्रिताः मध्यस्थ दॊषाः के चैषाम इति नित्यं विचिन्तयेत 36 न जातु बलवान भूत्वा दुर बले विश्वसेत कव चित भारुण्ड सदृशा हय एते निपतन्ति परमाद्यतः 37 अपि सर्वैर गुणैर युक्तं भर्तारं परियवादिनम अभिद्रुह्यति पापात्मा तस्माद धि विभिषेज जनात 38 एतां राजॊपनिषदं ययातिः समाह नाहुषः मनुष्यविजये युक्तॊ हन्ति शत्रून अनुत्तमान |
1
yatrādharmaṃ praṇayate dur bale balavat taraḥ tāṃ vṛttim upajīvanti ye bhavanti tad anvayāḥ 2 rājānam anuvartante taṃ pāpābhipravartakam avinīta manuṣyaṃ tat kṣipraṃ rāṣṭraṃ vinaśyati 3 yadvṛttim upajīvanti prakṛtisthasya mānavāḥ tad eva viṣamasthasya svajano 'pi na mṛṣyate 4 sāhasa prakṛtir yatra kurute kiṃ cid ulbaṇam aśāstralakṣaṇo rājā kṣipram eva vinaśyati 5 yo 'tyantācaritāṃ vṛttiṃ kṣatriyo nānuvartate jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ 6 dviṣantaṃ kṛtakarmāṇaṃ gṛhītvā nṛpatī raṇe yo na mānayate dveṣāt kṣatradharmād apaiti saḥ 7 śaktaḥ syāt sumukho rājā kuryāt kāruṇyam āpadi priyo bhavati bhūtānāṃ na ca vibhraśyate śriyaḥ 8 apriyaṃ yasya kurvīta bhūyas tasya priyaṃ caret nacireṇa priyaḥ sa syād yo 'priyaḥ priyam ācaret 9 mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet 10 nāpatrapeta praśneṣu nābhibhavyāṃ giraṃ sṛjet na tvareta na cāsūyet tathā saṃgṛhyate paraḥ 11 priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret na muhyed arthakṛcchreṣu prajāhitam anusmaran 12 yaḥ priyaṃ kurute nityaṃ guṇato vasudhādhipaḥ tasya karmāṇi sidhyanti na ca saṃtyajyate śriyā 13 nivṛttaṃ pratikūlebhyo vartamānam anupriye bhaktaṃ bhajeta nṛpatis tad vai vṛttaṃ satām iha 14 aprakīrṇendriyaṃ prājñam atyantānugataṃ śucim śaktaṃ caivānuraktaṃ ca yuñjyān mahati karmaṇi 15 evam eva guṇair yukto yo na rajyati bhūmipam bhartur artheṣv asūyantaṃ na taṃ yuñjīta karmaṇi 16 mūḍham aindriyakaṃ lubdham anārya caritaṃ śaṭham anatītopadhaṃ hiṃsraṃ dur buddhim abahuśrutam 17 tyaktopāttaṃ madya rataṃ dyūtastrī mṛgayā param kārye mahati yo yuñjyād dhīyate sa nṛpaḥ śriyaḥ 18 rakṣitātmā tu yo rājā rakṣyān yaś cānurakṣati prajāś ca tasya vardhante dhruvaṃ ca mahad aśnute 19 ye ke cid bhūmipatayas tān sarvān anvavekṣayet suhṛdbhir anabhikhyātais tena rājā na riṣyate 20 apakṛtya balasthasya dūrastho 'smīti nāśvaset śyenānucaritair hy ete nipatanti pramādyataḥ 21 dṛḍhamūlas tv aduṣṭātmā viditvā balam ātmanaḥ abalān abhiyuñjīta na tu ye balavat tarāḥ 22 vikrameṇa mahīṃ labdhvā prajā dharmeṇa pālayan āhave nidhanaṃ kuryād rājā dharmaparāyaṇaḥ 23 maraṇāntam idaṃ sarvaṃ neha kiṃ cid anāmayam tasmād dharme sthito rājā prajā dharmeṇa pālayet 24 rakṣādhikaraṇaṃ yuddhaṃ tathā dharmānuśāsanam mantracintyaṃ sukhaṃ kāle pañcabhir vardhate mahī 25 etāni yasya guptāni sa rājā rājasattama satataṃ vartamāno 'tra rājā bhuṅkte mahīm imām 26 naitāny ekena śakyāni sātatyenānvavekṣitum eteṣv āptān pratiṣṭhāpya rājā bhuṅkte mahīṃ ciram 27 dātāraṃ saṃvibhaktāraṃ mārdavopagataṃ śucim asaṃtyakta manuṣyaṃ ca taṃ janāḥ kurvate priyam 28 yas tu niḥśreyasaṃ jñātvā jñānaṃ tat pratipadyate ātmano matam utsṛjya taṃ loko 'nuvidhīyate 29 yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate śṛṇoti pratikūlāni vi manā nacirād iva 30 agrāmyacaritāṃ buddhim atyantaṃ yo na budhyate jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ 31 mukhyān amātyān yo hitvā nihīnān kurute priyān sa vai vyasanam āsādya gādha mārto na vindati 32 yaḥ kalyāṇa guṇāñ jñātīn dveṣān naivābhimanyate adṛḍhātmā dṛḍhakrodho nāsyārtho ramate 'ntike 33 atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati 34 nākāle praṇayed arthān nāpriye jātu saṃjvaret priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed yujyetārogya karmaṇi 35 ke mānuraktā rājānaḥ ke bhayāt samupāśritāḥ madhyastha doṣāḥ ke caiṣām iti nityaṃ vicintayet 36 na jātu balavān bhūtvā dur bale viśvaset kva cit bhāruṇḍa sadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ 37 api sarvair guṇair yuktaṃ bhartāraṃ priyavādinam abhidruhyati pāpātmā tasmād dhi vibhiṣej janāt 38 etāṃ rājopaniṣadaṃ yayātiḥ smāha nāhuṣaḥ manuṣyavijaye yukto hanti śatrūn anuttamān |