Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 14 Index Previous Next
|
1
[वा] ततस तस्यॊपसंगृह्य पादौ परश्नान सुदुर्वचान पप्रच्छ तांश च सर्वान स पराह धर्मभृतां वरः 2 [काष्यप] कथं शरीरं चयवते कथं चैवॊपपद्यते कथं कष्टाच च संसारात संसरन परिमुच्यते 3 आत्मानं वा कथं युक्त्वा तच छरीरं विमुञ्चति शरीरतश च निर्मुक्तः कथम अन्यत परपद्यते 4 कथं शुभाशुभे चायं कर्मणी सवकृते नरः उपभुङ्क्ते कव वा कर्म विदेहस्यॊपतिष्ठति 5 [बर] एवं संचॊदितः सिद्धः परश्नांस तान परत्यभाषत आनुपूर्व्येण वार्ष्णेय यथा तन मे वचः शृणु 6 [सिद्ध] आयुः कीर्तिकराणीह यानि कर्माणि सेवते शरीरग्रहणे ऽनयस्मिंस तेषु कषीणेषु सर्वशः 7 आयुः कषयपरीतात्मा विपरीतानि सेवते बुद्धिर वयावर्तते चास्य विनाशे परत्युपस्थिते 8 सत्त्वं बलं च कालं चाप्य अविदित्वात्मनस तथा अतिवेलम उपाश्नाति तैर विरुद्धान्य अनात्मवान 9 यदायम अतिकष्टानि सर्वाण्य उपनिषेवते अत्यर्थम अपि वा भुङ्क्ते न वा भुङ्क्ते कदा चन 10 दुष्टान्नं विषमान्नं च सॊ ऽनयॊन्येन विरॊधि च गुरु वापि समं भुङ्क्ते नातिजीर्णे ऽपि वा पुनः 11 वयायामम अतिमात्रं वा वयवायं चॊपसेवते सततं कर्म लॊभाद वा पराप्तं वेगविधारणम 12 रसातियुक्तम अन्नं वा दिवा सवप्नं निषेवते अपक्वानागते काले सवयं दॊषान परकॊपयन 13 सवदॊषकॊपनाद रॊगं लभते मरणान्तिकम अथ चॊद्बन्धनादीनि परीतानि वयवस्यति 14 तस्य तैः कारणैर जन्तॊः शरीराच चयवते यथा जीवितं परॊच्यमानं तद यथावद उपधारय 15 ऊष्मा परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः शरीरम अनुपर्येति सर्वान पराणान रुणद्धि वै 16 अत्यर्थं बलवान ऊष्मा शरीरे परिकॊपितः भिनत्ति जीव सथानानि तानि मर्माणि विद्धि च 17 ततः स वेदनः सद्यॊ जीवः परच्यवते कषरन शरीरं तयजते जन्तुश छिद्यमानेषु मर्मसु वेदनाभिः परीतात्मा तद विद्धि दविजसत्तम 18 जातीमरणसंविग्नाः सततं सर्वजन्तवः दृश्यन्ते संत्यजन्तश च शरीराणि दविजर्षभ 19 गर्भसंक्रमणे चापि मर्मणाम अतिसर्पणे तादृशीम एव लभते वेदनां मानवः पुनः 20 भिन्नसंधिर अथ कलेदम अद्भिः स लभते नरः यथा पञ्चसु भूतेषु संश्रितत्वं निगच्छति शैत्यात परकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः 21 यः स पञ्चसु भूतेषु पराणापाने वयवस्थितः स गच्छत्य ऊर्ध्वगॊ वायुः कृच्छ्रान मुक्त्वा शरीरिणम 22 शरीरं च जहात्य एव निरुच्छ्वासश च दृश्यते निरूष्मा स निरुच्छ्वासॊ निःश्रीकॊ गतचेतनः 23 बरह्मणा संपरित्यक्तॊ मृत इत्य उच्यते नरः सरॊतॊभिर यैर विजानाति इन्द्रियार्थाञ शरीरभृत तैर एव न विजानाति पराणम आहारसंभवम 24 तत्रैव कुरुते काये यः स जीवः सनातनः तेषां यद यद भवेद युक्तं संनिपाते कव चित कव चित तत तन मर्म विजानीहि शास्त्रदृष्टं हि तत तथा 25 तेषु मर्मसु भिन्नेषु ततः स समुदीरयन आविश्य हृदयं जन्तॊः सत्त्वं चाशु रुणद्धि वै ततः स चेतनॊ जन्तुर नाभिजानाति किं चन 26 तमसा संवृतज्ञानः संवृतेष्व अथ मर्मसु स जीवॊ निरधिष्ठानश चाव्यते मातरिश्वना 27 ततः स तं महॊच्छ्वासं भृशम उच्छ्वस्य दारुणम निष्क्रामन कम्पयत्य आशु तच छरीरम अचेतनम 28 स जीवः परच्युतः कायात कर्मभिः सवैः समावृतः अङ्कितः सवैः शुभैः पुण्यैः पापैर वाप्य उपपद्यते 29 बराह्मणा जञानसंपन्ना यथावच छरुत निश्चयाः इतरं कृतपुण्यं वा तं विजानन्ति लक्षणैः 30 यथान्ध कारे खद्यॊतं लीयमानं ततस ततः चक्षुष्मन्तः परपश्यन्ति तथा तं जञानचक्षुषः 31 पश्यन्त्य एवंविधाः सिद्धा जीवं दिव्येन चक्षुषा चयवन्तं जायमानं च यॊनिं चानुप्रवेशितम 32 तस्य सथानानि दृष्टानि तरिविधानीह शास्त्रतः कर्मभूमिर इयं भूमिर यत्र तिष्ठन्ति जन्तवः 33 ततः शुभाशुभं कृत्वा लभन्ते सर्वदेहिनः इहैवॊच्चावचान भॊगान पराप्नुवन्ति सवकर्मभिः 34 इहैवाशुभ कर्मा तु कर्मभिर निरयं गतः अवाक्स निरये पापॊ मानवः पच्यते भृशम तस्मात सुदुर्लभॊ मॊक्ष आत्मा रक्ष्यॊ भृशं ततः 35 ऊर्ध्वं तु जन्तवॊ गत्वा येषु सथानेष्व अवस्थिताः कीर्त्यमानानि तानीह तत्त्वतः संनिबॊध मे तच छरुत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं बुध्येथाः कर्म निश्चयात 36 तारा रूपाणि सर्वाणि यच चैतच चन्द्रमण्डलम यच च विभ्राजते लॊके सवभासा सूर्यमण्डलम सथानान्य एतानि जानीहि नराणां पुण्यकर्मणाम 37 कर्म कषयाच च ते सर्वे चयवन्ते वै पुनः पुनः तत्रापि च विशेषॊ ऽसति दिवि नीचॊच्चमध्यमः 38 न तत्राप्य अस्ति संतॊषॊ दृष्ट्वा दीप्ततरां शरियम इत्य एता गतयः सर्वाः पृथक्त्वे समुदीरिताः 39 उपपत्तिं तु गर्भस्य वक्ष्याम्य अहम अतः परम यथावत तां निगदतः शृणुष्वावहितॊ दविज |
1
[vā] tatas tasyopasaṃgṛhya pādau praśnān sudurvacān papraccha tāṃś ca sarvān sa prāha dharmabhṛtāṃ varaḥ 2 [kāṣyapa] kathaṃ śarīraṃ cyavate kathaṃ caivopapadyate kathaṃ kaṣṭāc ca saṃsārāt saṃsaran parimucyate 3 ātmānaṃ vā kathaṃ yuktvā tac charīraṃ vimuñcati śarīrataś ca nirmuktaḥ katham anyat prapadyate 4 kathaṃ śubhāśubhe cāyaṃ karmaṇī svakṛte naraḥ upabhuṅkte kva vā karma videhasyopatiṣṭhati 5 [br] evaṃ saṃcoditaḥ siddhaḥ praśnāṃs tān pratyabhāṣata ānupūrvyeṇa vārṣṇeya yathā tan me vacaḥ śṛṇu 6 [siddha] āyuḥ kīrtikarāṇīha yāni karmāṇi sevate śarīragrahaṇe 'nyasmiṃs teṣu kṣīṇeṣu sarvaśaḥ 7 āyuḥ kṣayaparītātmā viparītāni sevate buddhir vyāvartate cāsya vināśe pratyupasthite 8 sattvaṃ balaṃ ca kālaṃ cāpy aviditvātmanas tathā ativelam upāśnāti tair viruddhāny anātmavān 9 yadāyam atikaṣṭāni sarvāṇy upaniṣevate atyartham api vā bhuṅkte na vā bhuṅkte kadā cana 10 duṣṭānnaṃ viṣamānnaṃ ca so 'nyonyena virodhi ca guru vāpi samaṃ bhuṅkte nātijīrṇe 'pi vā punaḥ 11 vyāyāmam atimātraṃ vā vyavāyaṃ copasevate satataṃ karma lobhād vā prāptaṃ vegavidhāraṇam 12 rasātiyuktam annaṃ vā divā svapnaṃ niṣevate apakvānāgate kāle svayaṃ doṣān prakopayan 13 svadoṣakopanād rogaṃ labhate maraṇāntikam atha codbandhanādīni parītāni vyavasyati 14 tasya taiḥ kāraṇair jantoḥ śarīrāc cyavate yathā jīvitaṃ procyamānaṃ tad yathāvad upadhāraya 15 ūṣmā prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ śarīram anuparyeti sarvān prāṇān ruṇaddhi vai 16 atyarthaṃ balavān ūṣmā śarīre parikopitaḥ bhinatti jīva sthānāni tāni marmāṇi viddhi ca 17 tataḥ sa vedanaḥ sadyo jīvaḥ pracyavate kṣaran śarīraṃ tyajate jantuś chidyamāneṣu marmasu vedanābhiḥ parītātmā tad viddhi dvijasattama 18 jātīmaraṇasaṃvignāḥ satataṃ sarvajantavaḥ dṛśyante saṃtyajantaś ca śarīrāṇi dvijarṣabha 19 garbhasaṃkramaṇe cāpi marmaṇām atisarpaṇe tādṛśīm eva labhate vedanāṃ mānavaḥ punaḥ 20 bhinnasaṃdhir atha kledam adbhiḥ sa labhate naraḥ yathā pañcasu bhūteṣu saṃśritatvaṃ nigacchati śaityāt prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ 21 yaḥ sa pañcasu bhūteṣu prāṇāpāne vyavasthitaḥ sa gacchaty ūrdhvago vāyuḥ kṛcchrān muktvā śarīriṇam 22 śarīraṃ ca jahāty eva nirucchvāsaś ca dṛśyate nirūṣmā sa nirucchvāso niḥśrīko gatacetanaḥ 23 brahmaṇā saṃparityakto mṛta ity ucyate naraḥ srotobhir yair vijānāti indriyārthāñ śarīrabhṛt tair eva na vijānāti prāṇam āhārasaṃbhavam 24 tatraiva kurute kāye yaḥ sa jīvaḥ sanātanaḥ teṣāṃ yad yad bhaved yuktaṃ saṃnipāte kva cit kva cit tat tan marma vijānīhi śāstradṛṣṭaṃ hi tat tathā 25 teṣu marmasu bhinneṣu tataḥ sa samudīrayan āviśya hṛdayaṃ jantoḥ sattvaṃ cāśu ruṇaddhi vai tataḥ sa cetano jantur nābhijānāti kiṃ cana 26 tamasā saṃvṛtajñānaḥ saṃvṛteṣv atha marmasu sa jīvo niradhiṣṭhānaś cāvyate mātariśvanā 27 tataḥ sa taṃ mahocchvāsaṃ bhṛśam ucchvasya dāruṇam niṣkrāman kampayaty āśu tac charīram acetanam 28 sa jīvaḥ pracyutaḥ kāyāt karmabhiḥ svaiḥ samāvṛtaḥ aṅkitaḥ svaiḥ śubhaiḥ puṇyaiḥ pāpair vāpy upapadyate 29 brāhmaṇā jñānasaṃpannā yathāvac chruta niścayāḥ itaraṃ kṛtapuṇyaṃ vā taṃ vijānanti lakṣaṇaiḥ 30 yathāndha kāre khadyotaṃ līyamānaṃ tatas tataḥ cakṣuṣmantaḥ prapaśyanti tathā taṃ jñānacakṣuṣaḥ 31 paśyanty evaṃvidhāḥ siddhā jīvaṃ divyena cakṣuṣā cyavantaṃ jāyamānaṃ ca yoniṃ cānupraveśitam 32 tasya sthānāni dṛṣṭāni trividhānīha śāstrataḥ karmabhūmir iyaṃ bhūmir yatra tiṣṭhanti jantavaḥ 33 tataḥ śubhāśubhaṃ kṛtvā labhante sarvadehinaḥ ihaivoccāvacān bhogān prāpnuvanti svakarmabhiḥ 34 ihaivāśubha karmā tu karmabhir nirayaṃ gataḥ avāksa niraye pāpo mānavaḥ pacyate bhṛśam tasmāt sudurlabho mokṣa ātmā rakṣyo bhṛśaṃ tataḥ 35 ūrdhvaṃ tu jantavo gatvā yeṣu sthāneṣv avasthitāḥ kīrtyamānāni tānīha tattvataḥ saṃnibodha me tac chrutvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ budhyethāḥ karma niścayāt 36 tārā rūpāṇi sarvāṇi yac caitac candramaṇḍalam yac ca vibhrājate loke svabhāsā sūryamaṇḍalam sthānāny etāni jānīhi narāṇāṃ puṇyakarmaṇām 37 karma kṣayāc ca te sarve cyavante vai punaḥ punaḥ tatrāpi ca viśeṣo 'sti divi nīcoccamadhyamaḥ 38 na tatrāpy asti saṃtoṣo dṛṣṭvā dīptatarāṃ śriyam ity etā gatayaḥ sarvāḥ pṛthaktve samudīritāḥ 39 upapattiṃ tu garbhasya vakṣyāmy aham ataḥ param yathāvat tāṃ nigadataḥ śṛṇuṣvāvahito dvija |